Jeleń
Jeleń to zwierze o harmonijnej budowie ciała. Samce noszą poroże
nadające ich sylwetce swoiste piękno. Okrywa włosowa (suknia) jelenia ma
latem czerwono- brunatno-rudawe ubarwienie o różnych odcieniach. Zimowa
suknia jest płowa.
Włosy sukni letniej są krótkie, zimą niemal dwukrotnie dłuższe i
gęstsze. Na pośladkach występuje wydłużona plama zwana lustrem. Latem
jest ona brązowo-żółta, zimą żółto-biała. Cielęta są barwy rudobrunatnej
z żółtawobiałymi plamkami na bokach ciała. Na zewnętrznej stronie
tylnej stopy (badyla), poniżej pięty, widoczne są pęczki dłuższych
włosów pokrywających gruczoły metatarsalne. Na górnej stronie karku
biegnie pasmo ciemniejszych włosów- sięgające do grzbietu. Samice mają
dwie pary sutek.
Wzór zębowy jelenia przedstawia się następująco 0 0(1) 3 3 / 3 1 33.
Występowanie: Jeleń szlachetny jest zwierzęciem rodzimym w pasie
szerokości geograficznej 300-650N, o zasięgu holarktycznym choć nie
ciągłym. Jeleń w Polsce występuje we wszystkich większych kompleksach
leśnych.
Biotop: Na kontynencie europejskim jeleń jest silnie związany ze
środowiskiem leśnym. Zasiedla lasy liściaste, mieszane i lite
drzewostany lub plantacje drzew iglastych. Jelenie nigdy nie były liczne
w rozległych, zwartych kompleksach lasów pierwotnych. Wspólną cechą
środowisk leśnych preferowanych przez jelenia jest występowanie w ich
obrębie lub bezpośrednim sąsiedztwie powierzchni trawiastych (luk,
płazowin, łąk, pastwisk). Jelenie wykazują wyraźną zmienność sezonową w
doborze środowiska. W okresie wiosennym często penetrują łąki i szuwary,
latem i jesienią lasy dębowo- bukowe, natomiast zimą ich najważniejszą
ostoję stanowią bory sosnowe.
Pokarm: Drzewa i krzewy (49 gatunków) są najważniejszymi
roślinami żerowymi. Dostarczają one pokarmu w postaci pędów, kory, liści
i owoców. Najważniejszymi gatunkami drzew w kolejności malejącego
znaczenia są: sosna pospolita, grab, brzoza brodawkowata, dąb
bezszypułkowy, dąb szypułkowy olsza czarna, jarzębina, topola osika,
klon; a spośród krzewów: leszczyna, kruszyna, malina, wierzba iwa,
jałowiec, wierzba szara. Wśród krzewinek głównymi gatunkami w diecie
jeleni są: bagno i borówki (czarna, brusznica i błotna). Spośród roślin
dwuliściennych (109 gatunków) najważniejsze to: pszeńce, szczawik
zajęczy, zawilec, poziomka, dąbrówka, konwalia, szczaw, gajowiec i
gwiezdnica. Najważniejsze z 48 zjadanych gatunków traw i turzyc to:
Calamagrostis arundinacea, Luzula pilosa, Carex digitata, Agrostis
vulgaris, Agrostis canina i Calamagrostis epigejos. Dieta jeleni zmienia
się w zależności od pory roku. Wiosną trawy, turzyce i sity stanowią
37% diety, reszta to drzewa i krzewy 28%, zioła 19%, krzewinki 14%.
Latem najważniejszą grupą zjadanych roślin są zioła 41%, drzewa i krzewy
29%, krzewinki 18% a trawy 10%. Jesienią przeważają krzewinki 34%, poza
tym drzewa i krzewy 22%, trawy 21% a zioła 16%. Zima pokarm pochodzący z
drzew i krzewów stanowi niemal 50% diety jeleni, oprócz nich zjadane są
krzewinki w ilości 39%.
Rozród: Okres rui (rykowisko) przypada na drugą połowę września.
Ciąża trwa 231-238 dni. Łanie rodzą najczęściej jedno cielę w roku.
Łanie biorą udział w rui po raz pierwszy w wieku 2 lat i rodzą pierwsze
cielę w wieku 3 lat. Młode rodzą się w maju i czerwcu. Ssą przez około
8-10 miesięcy.
Rozwój: Najaktywniejszy rozwój przypada na pierwsze 5 lat życia,
maksymalna wielkość ciała i najlepsza kondycja- w wieku od 5 do 10 lat;
po przekroczeniu 10 następuje spadek.
Rozwój poroża: Poroże jelenia (wieniec) składa się z dwu tyk z
odgałęzieniami (odnogami). W sile wieku na każdej tyce są trzy odnogi-
oczniak, nadoczniak, opierak oraz korona mająca trzy i więcej odnóg Na
powierzchni tyki i dolnych części odnóg często występują drobne
zgrubienia (zwane perłami), a u podstawy tyki róża. Nasady (możdżenie),
stanowiące podstawę przyszłego wieńca, zaczynają wyrastać w 7-8 miesiącu
po urodzeniu zwierzęcia. Wkrótce formuje się na nich pierwsze poroże w
postaci nie rozgałęzionych i niezbyt wysokich tyk, nie posiadających
jeszcze róż. Jelenia o takim wieńcu określa się mianem szpicaka. To
poroże wycierane jest ze scypułu zwykle we wrześniu, a w kwietniu, maju
następnego roku zostaje zrzucone. W trzecim roku życia jeleń nakłada
swój drugi wieniec, wycierany zwykle w sierpniu. W tej klasie wieku
występują przeważnie szóstaki, tj. Osobniki mające dwie odnogi: oczniak i
opierak oraz tykę zakończoną grotem i posiadającą już różę.
Z wiekiem liczba odnóg w porożu jelenia się zwiększa, do pełni rozwoju
osobniczego (10-14 lat), a potem maleje. Byka w którego porożu występuje
korona nazywany koronnym, przy czym może on być dwustronnie koronny lub
jednostronnie koronny, jeśli jedna z tyk zamiast koroną kończy się
widlicą lub grotem. Wieniec o pięciu odnogach na każdej tyce określa się
mianem dziesiątaka regularnego, w razie natomiast mniejszej liczby
odgałęzień na jednej z tyk- nieregularnego. Wśród osobników w pełni
dojrzałych fizycznie często w lesie spotykamy dwunastaki i czternastaki,
rzadziej szesnastaki i osiemnastaki, a dwudziestaki, dwu- czy
czterodwudziestaki są już bardzo rzadkie. Osobniki w średnim wieku
zrzucają poroże w marcu lub kwietniu, nowe zaś wycierają na przełomie
lipca i sierpnia.
Wraz z wiekiem byka okresy wycierania i zrzucania poroża ulegają
przyspieszeniu. Maksymalna długość życia jelenia szlachetnego wynosi
około 20 lat, średnia- 5-6 lat.
Linienie rozpoczyna się u starszych osobników z końcem kwietnia, w maju-
u większości, a w czerwcu u osobników o słabej kondycji. Zimowa sierść
zaczyna rozwijać się we wrześniu i w ciągu października następuje zmiana
sukni na zimową.
Naturalnymi wrogami jelenia są wilk, ryś i niedźwiedź. Drapieżniki te
wywołują zasadniczo wpływ pozytywny, eliminują młodzież i osobniki
upośledzone.
Behawior: Czynnikami wpływającymi na zachowanie się jeleni są :
pokarm, osłona przed niekorzystnymi warunkami meteorologicznymi oraz
interakcje z człowiekiem i innymi zwierzętami. W warunkach spokoju
jelenie są najaktywniejsze w godzinach dziennych. Niewielka część
aktywności przypada na godziny nocne. Naturalny rytm aktywności dobowej
ulega zakłóceniu przez wiele czynników, np. nękające owady, człowieka,
drapieżniki. Aktywność jeleni zmniejsza się zimą, wzrasta latem. Na sen
jelenie przeznaczają zaledwie 60-100 minut na dobę. Społeczne zachowanie
się jeleni obejmuje takie przejawy jak znakowanie terytorium, oddawanie
moczu, wydzielanie zapachu, wydawanie głosu, ruchy i terytoria chmar.
Jeleń szlachetny jest zwierzęciem stadnym o wysokim stopniu rozwoju
społecznego. System społeczny opiera się na matriarchacie. Opieka
macierzyńska jest u tego gatunku przedłużona do trzeciego roku życia
potomstwa. Samce wykazują niższy poziom stadności. W obrębie chmary
jeleni występują grupy rodzinne składające się z łani i jej potomstwa z
bieżącego i poprzedniego roku. Te podstawowe grupy są stałe. Łączą się z
innymi w większe zgrupowania, których skład się ustawicznie zmienia. Do
chmar dołączają okresowo zwierzęta samotne. W czasie wycieleń
(maj-czerwiec) jednoroczne jelenie są wypędzane przez matki i tworzą
luźne ugrupowania lub przebywają samotnie na obrzeżach terytorium łani.
Po urodzeniu cieląt łanie dopuszczają na powrót do grupy swe
zeszłoroczne potomstwo. Samce zrywają więzy z grupą matriarchalną
wcześniej niż samice. Dołączają one do chmar męskich w których byki
przebywają przez większą część roku. Stare byki prowadzą czasem
samotniczy tryb życia. Chmary jeleni nie bronią aktywnie areału swojego
występowania. Najlepsze tereny zajmują chmary łań z potomstwem. Na nich
odbywa się ruja i wycielenia. Ugrupowania byków zajmują tereny
peryferyjne. Wśród byków istnieje wyraźna hierarchia dominacji,
zanikająca wraz ze zrzucaniem poroża. Nowo uformowane hierarchia po
odbudowaniu poroża jest często odmienna od poprzedniej. Prawdziwe walki
występują tylko wśród 7-9 letnich byków w okresie rui.
Znaczenie gatunku: Jelenie wywierają wpływ na środowisko poprzez
eliminowanie roślin preferowanych jako pokarm i zwiększanie roli roślin
pomijanych jako żer. W warunkach niewielkiego zagęszczenia wywierają one
stabilizujący wpływ na ekosystem leśny, zwiększając jego wydajność i
zróżnicowanie. Szkody w wyniku nadmiernej ilości jeleni mogą przybierać
dość duże rozmiary, może to być spałowanie i zgryzienie drzew
gospodarczo cennych, gatunków lasotwórczych oraz zgryzanie i tratowanie
upraw.
Poroże u jeleniowatych:
U większości jeleniowatych poroże występuje tylko u samców, wyjątek
stanowi renifer, którego samice mają z reguły poroże, choć znacznie
mniejsze niż u samców. Kość czołowa jeleniowatych tworzy stały kostny
wyrostek zwany nasadą. Na nasadzie jeleniowatych wyrasta narostek w
postaci szpica, rozgałęzionej tyki lub łopaty. Poroże jest tworem
kostnym, w okresie wzrostu pokrytym skórą, o krótkim i miękkim
uwłosieniu, pozbawionym włosów ościstych (scypułem). Pod scypułem
przebiegają liczne naczynia krwionośne, których ślady widoczne są na
skostniałym porożu w postaci rowków, oraz nerwy, dzięki którym w okresie
wzrostu poroża jeleniowate reagują na bodźce dotykowe i ból.
Poroże jeleniowatych rośnie wierzchołkiem, w przeciwieństwie do kopyt,
pazurów i rogów rosnących u podstawy. Kostnienie poroża następuje od
nasady ku górze. Po całkowitym wykształceniu się poroża scypuł usycha i
zostaje wytarty o gałęzie i pnie drzew oraz rośliny runa. Początkowo
jasne poroże przybiera wówczas barwę brązową, o różnych odcieniach,
pochodzącą od soków kaleczonych przy wycieraniu scypułu roślin. Końce
odnóg ulegają z czasem wyszlifowaniu, stają się połyskliwe i niemal
zupełnie białe. Rozwój poroża sterowany jest hormonalnie. Kostnienie i
wycieranie poroża ze scypułu wiąże się ze wzrastającym we krwi poziomem
testosteronu. Dopiero po spadku poziomu testosteronu we krwi poniżej
wartości granicznej następuje zrzucanie poroża. Jest ono poprzedzone
pojawieniem się tzw. Linii demarkacyjnej, powstającej w górnej części
nasady. Na wskutek rozpadu substancji kostnej w tej strefie tyki
trzymają się coraz słabiej i wreszcie odpadają.